VII WIOSNA Z FIZJOTERAPIĄ CYKLICZNE SYMPOZJUM STUDENCKICH KÓŁ NAUKOWYCH AKTUALNE KIERUNKI ROZWOJU FIZJOTERAPII I REHABILITACJI Temat wiodący: Badania podstawowe w rehabilitacji i fizjoterapii Warszawa, 19 kwietnia 2013 r. - „...wybierzmy się do słowiańskiego SPA...” czyli narodowe korzenie balneoterapii Maria J. Turos
WYKŁAD INAUGURACYJNY
Maria J. Turos
?...wybierzmy się do słowiańskiego SPA...? czyli narodowe korzenie balneoterapii
Zakład Bioetyki i Humanistycznych Podstaw Medycyny
Warszawski Uniwersytet Medyczny
Od samego zarania dziejów ludzkości woda stanowiła symbol życia1
, a zarazem zdrowia. Prace
wykopaliskowe dostarczające dowodów paleoantropologicznych2
oraz studia porównawcze z zakresu
antropologii kulturowej3
wyraźnie wskazują, iż bardzo wcześnie przestała pełnić rolę czynnika służącego
jedynie do zaspokajania pragnienia, lecz zajęła znaczące miejsce w działaniach kultycznych szczególnie
o charakterze oczyszczającym4
. W niczym nie ujmując ich sakralnego charakteru, poczynania te śmiało
można określić zaczątkami balneoterapii.
Tradycja ta rozwijała się na całym świecie i trudno jest znaleźć kulturę gdzie nie funkcjonowałyby mniej
lub więcej rozbudowane rytuały związane z leczniczym używaniem wód5
. Na gruncie kultury europejskiej
związane jest to przede wszystkim z rozwojem wielkich cywilizacji antyku6
. Świątynie Asklepiosa
w starożytnej Grecji, a później Eskulapa w Rzymie były swoistymi centrami medycyny fizykalnej 7
.
Najczęściej ordynowane były polewania, kąpiele wodne i parowe, oraz kuracja pitna, zaś z innych zabiegów
fizykalnych gimnastyka, masaże (w tym także nacierania z wykorzystaniem oliwy i piasku8
), nagrzewania,
jak również światłolecznictwo9
.
Wszędzie tam, gdzie dotarły i później stacjonowały legiony rzymskie w obrębie obozów wojskowych
powstawały centra szpitalne połączone ze specjalnym zapleczem do stosowania zabiegów
fizjoterapeutycznych, w tym i hydroterapii. Jednym z największych odkrytych przez archeologów centrów
rehabilitacji będącym zapleczem równie rozległego szpitala jest kompleks w Novae10 nad Dunajem
zajmujący sobą obszar ponad jednego hektara, na którym znajdowały się różnego rodzaju łaźnie, sale do
masażu i ćwiczeń oraz baseny11. Naturalnym zapleczem dla Novae były wykorzystywane do dnia dzisiejszego źródła mineralne w Budapeszcie12
.
Po upadku cesarstwa rzymskiego tradycje balneoterapeutyczne cesarstwa bardzo szybko przejęło
Bizancjum, gdzie dodatkowo nakładała się spuścizna antycznej Grecji oraz znaczące wpływy Azji
Mniejszej13
.
A co wówczas działo się na północny wschód od Karpat. Dla Słowian zamieszkujących terytorium
współczesnej Polski, podobnie jak i dla innych grup etnicznych, pierwszym kontaktem z wodą ? poza
zaspokajaniem pragnienia - z pewnością były rytualne kąpiele poprzedzające działania magiczne14, lecz
bardzo szybko stała się ona środkiem higienicznym oraz leczniczym. Najstarszy przekaz pisany o tego
rodzaju praktykach związany jest z osobą Ibrahima ibn Jakuba15. Zanotował on fakt istnienia specjalnych
oddzielnych łaźni, gdzie do masażu używano w nich witek brzozowych, którymi chłostano rozgrzane ciało,
ale również nacierano się rozmaitymi uplecionymi z łyka myjkami.
Nie jest to jedyny tak wczesny, gdyż pochodzący z przełomu X i XI wieku zapis, gdyż podobny
pozostawił kupiec arabski Al ? Bekri16
.
1 D. Forstner ? Świat symboliki chrześcijańskiej PAX Warszawa 1990
2
D?ou venons nous? W: ?Science &Vie? Nr.113 juin 2010
3 M. Mead ? Trzy studia PIW Warszawa 1986
4 O. Casel ? Chrześcijańskie misterium kultyczne ?Signum? Oleśnica 1992
5 A. L. Kroeber ? Istota kultury PWN Warszawa 1989
6 A. Świderkówna ? Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta PWN Warszawa 2009
7 K. Walker - Histoire de la Medecine ?Marabout Universite? Paris 1962
8
Tamże
9
Tamże
10 http://www.novae.uw.edu.pl
11 Tamże
12 Tu za: ?Budapeszt? seria ?Miasta Marzeń? Biblioteka Gazety Wyborczej Warszawa br. r. wyd.
13 J. Heldon ? Bizancjum zarys dziejów ?Libridis? Warszawa 2006
14 A. Bruckner ? Mitologia słowiańska i polska PWN Warszawa 1985
15 K. Dąbrowski - Kalisz prastary ?K i W? Warszawa 1960
16 Tu za: Z. Gloger ? Encyklopedia staropolska Reprint Warszawa 1974 również W. Hensel ? Polska przed tysiącem lat ?Ossolineum? PAN
12Od około XI, a najpóźniej pierwszej połowy XII zaczęto w sposób bardzo wyraźny rozdzielać kąpiele
lecznicze oraz pełniące funkcje relaksacyjne, od wykonywanych codziennie zabiegów higienicznych, do
których dość powszechnie używano już wówczas mydła17. Najwcześniej dokonało się to na terenach Polski
południowo ? wschodniej gdzie zaznaczały się silne wpływy kultury Rusi Kijowskiej i jej związków
z Bizancjum18
.
O ważnej roli, jaką przypisywano kąpielom w kulturze życia codziennego może świadczyć fakt, iż
w miastach średniowiecznych funkcjonował oddzielny cech łaziebników, którzy zajmowali się tylko
przygotowywaniem odpowiednich zabiegów kąpielowych19. Nazwy związane z łaziebnictwem figurują do
dziś na planach miast, czego najlepszym przykładem może tu być Wrocław20
.
Podobnie działo się w miastach powstających przy ośrodkach władzy i Warszawa, jako gród książęcy
mogła się szczycić ??zakładem kąpielowym?? już ok. 1376 roku21
.
Zabiegi higieniczne nie były przymusem, lecz wręcz odwrotnie, przywilejem oraz dobrodziejstwem,
gdyż w kronice rajców miasta Krakowa zachował się zapis adresowany do starszego cechu łaziebników, iż,
??żacy szkolni, jako że chodzą z księżmi ze światłem i śpiewem do chorych po tym zasię prawo darmowej
łaźni mają??
22. Była to jednocześnie bardzo mądrze pomyślana profilaktyka, gdyż kontakt z chorym ?
często zakaźnie ? mógł łatwo przyczynić się do wybuchu epidemii.
O zamiłowaniu rycerstwa średniowiecznego do regularnego wykonywania zabiegów kąpielowych może
świadczyć fakt, iż książę Henryk Sandomierski pisał do Rzymu z prośbą o dyspensę na zażywanie kąpieli
również w czasie Wielkiego Postu. Po powrocie z wyprawy krzyżowej sprowadził do Polski zakon
Joannitów podówczas najbardziej znany zakon szpitalny23. W Zagości gdzie zostali osadzeni, przy kościele
znaleziono ślady zabudowań szpitalnych, w nich zaś łaźnie i basen do kąpieli leczniczych24
.
Jak wyglądała taka łaźnia, a raczej, jakie zabiegi w niej stosowano zanotował Łukasz Górnicki: ??jeden
się maże gorzałką z mydłem, drugi maścią od urazu, a ów zasię siecze się winnikiem, zasię jeden woła
zalej??
25. Do pełnego zestawu zabiegów łaziebnych należy tu jeszcze dodać nacieranie ciała zawierającym
ług ciepłym popiołem oraz kąpiele w wodzie z dodatkiem odpowiedniego wywaru z ziół26. Celowi temu
służyły specjalne drewniane balie, o jakich pisze oraz prezentuje na odpowiednim rysunku Baltazar Behem
w swoim ?Kodeksie? z 1505 roku27
.
Równie wczesne są wzmianki dotyczące polskich uzdrowisk ? Cieplic Śląskich pochodzą z 1137 roku28
,
a Lądka Zdroju z około 1241 roku29
. Z przekazów kościelnych wiadomo np. o sadzawce św. Stanisława na
Skałce w Krakowie30, gdzie woda posiadała właściwości leczące schorzenia oczu oraz o źródle
błogosławionego Wincentego Kadłubka w Karwowie pod Opatowem31. Wspomniany już Henryk
Sandomierski z całą pewnością zażywał kąpieli w źródłach z okolic Buska Zdroju32
. O wodach Iwonicza
wiadomo już było w 141333, zaś Szczawna Zdroju od 1601 roku34. Jest to data dość umowna, gdyż najstarszy
zachowany zabytek materialny, jakim jest ocembrowane ujęcie wody połączone z małym basenem sięga
czasów Henryka Brodatego, czyli ok. 1221 roku35
.
Równie szybko powstawały prace naukowe dotyczące balneoterapii. Pierwszą rozprawę poświęconą
1967
17 W. Hensel ? Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna PWN Warszawa 1987
18 ?.?.??????? ? ??????? ???? ???? ???????? ?????? 1987
19 R. Kiersnowski ? Życie codzienne na Śląsku w wiekach średnich ?PIW? Warszawa 1977
20 http://www.wroclaw.na-mapie.pl/
21 B. Ogonowska ? Medycyna tradycyjna w Polsce ?Sport i Turystyka? Warszawa 2012
22 Tu za: Op. cit. pkt. 16
23 M. Gładysz - Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII ? XIII wieku. DiG, 2004 Warszawa
24 A. Teterycz-Pudzio - Henryk Sandomierski ?Avalon, Kraków? 2009
25 L. Górnicki ? Dworzanin polski ?Universitas? Kraków 2003
26 A. Bruckner ? Dzieje kultury polskiej ?Wiedza Powszechna? Warszawa 1991
27 W zbiorach specjalnych Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
28 http://www. uzdrowisko-cieplice.pl/pl/historia
29 W. Ciężkowski - Lądek Zdrój Dolnośląskie Wyd. Edukacyjne Wrocław 1998
30 M. Plezia - Dookoła sprawy świętego Stanisława. Studium źródłoznawcze. w ?Analecta Cracoviensa? T. XI 1979
31 http://www.jedrzejow-cystersi.pl/bl_wincenty_kadlubek.html
32 Op. cit. pkt. 24
33 Iwonicz Zdrój. Monografia wyd. PPU ?Uzdrowisko Iwonicz? i Towarzystwo Przyjaciół Iwonicza, Kraków 1984.
34 red. M. Staffa - Góry Wałbrzyskie, Podgórze Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowskie, Słownik geografii turystycznej Sudetów T. X Wrocław
2005
35 T. Michałowska - Średniowiecze. PWN Warszawa 2002
13temu zagadnieniu napisaną po łacinie ogłosił w 1522 roku Marcin z Miechowa36, zaś kolejną w 1555 roku
Józef Struś37. W 1575 roku nadworny lekarz Stefana Batorego dr Wojciech Oczko wydał w Krakowie
obszerny traktat zatytułowany ?Cieplice?38, gdzie prócz samego opisu wód i sposobu ich pozyskiwania po raz
pierwszy podaje wskazania i przeciwwskazania do tego rodzaju leczenia, z tego też względu wypada uznać
go za ojca balneologów polskich. Miejscowość Szkło koło Jaworowa (okolice Lwowa) doczekała się również
publikacji autorstwa Erazma Sykstusa39, zaś w 1677 r. dr Jerzy Wolter z Kłodzka ponownie bada i publikuje
skład chemiczny źródła współcześnie noszącego nazwę ?Jerzy? w Lądku Zdroju40 wymieniając zarazem
choroby, jakie przy pomocy tej wody najlepiej jest leczyć oraz wskazówki odnośnie kuracji i sposobów
zachowania się przed, w czasie, jak również po jej zażywaniu.
Lecz był to już jednak zmierzch piastowskiej tradycji odwiedzania łaźni, tak w celach leczniczych, jak
i higienicznych. Powoli nadchodziła era, kiedy do dobrego tonu należało nie wychłostanie się nawzajem
w gorącej parze, ale podanie specjalnego drapadełka, gdy insekty mocno dokuczały pod modnie utrefioną
i uperfumowaną peruką.
Pomimo ogólnego upadku poziomu higieny wyjazdy kuracyjne były niezwykle popularne wśród warstw
zamożniejszych przez cały XVIII i XIX wiek. Podróżowano bardzo daleko, by mile spędzić czas, spotkać
znanego lekarza, zaprezentować najmodniejsze toalety czy wreszcie zawrzeć korzystny związek małżeński.
Używanie wód leczniczych owszem było ważne, lecz nie najistotniejsze. W ??badach??
41 kąpano się
z przyjemnością, ale gorzej wyglądała codzienność, gdyż Leopold Lafontaine badający wody w Krzeszowicach pod Krakowem42 oraz podający szczegółowe zalecenia odnośnie kuracji43 jednocześnie ubolewał nad
stanem higieny i w wydawanym przez siebie ?Dzienniku zdrowia dla wszystkich stanów?44 publikował teksty
propagujące zalety codziennego mycia się.
Nie on jeden, gdyż w końcu XVIII wieku Ludwik Perzyna zwrócił uwagę na konieczność powrotu do
zwyczajów słowiańskich i częstych kąpieli. Dał temu dowód w przeprowadzonej przez siebie analizie
porównawczej kondycji mieszkańców wsi centralnej Polski i kresów, gdzie jeszcze zachowały się łaźnie45
.
A jednocześnie w ?Etacie? ? odpowiedniku rocznej księgi obrachunkowej ? jednego z przedstawicieli
magnaterii polskiej początku XIX wieku A. Ostrowskiego nie figuruje pozycja dotycząca nabycia środków
do higieny osobistej, gdyż lekką przesadą jest uznanie za ów ??środek?? mydła, jakiego zakup został
zewidencjonowany w rubryce ??pranie i podłóg zaciąganie??
46
.
W latach 30-tych XIX wieku Karolina Nakwaska pisała o konieczności posiadania w domu przynajmniej
jednej dużej miski do mycia i ? ubikacji! ??gdzie byś się i rozwolnienia nie bała??
47, zaś ułożone
trzydzieści lat później zalecenia dla pań wyraźnie mówiły ??nigdy nie pozwalaj sobie na więcej kąpieli niż
jedna w miesiącu??
48. O podobnej sytuacji już z początku XX wieku ? wspomina Jerzy Waldorff49
.
?przez XVIII i XIX wiek gdzieś została zagubiona jak zawsze cenna tradycja narodowa. A jak
wiadomo, życie nie lubi próżni, więc na to miejsce zaczęły szybko wkraczać nowinki i bardzo szybko
pojawiły się polskie przekłady ?Mojego leczenia wodą? Ks. Kneippa50 oczywiście z opisem wielkiej
nowości, jaką był ? prysznic!
?aktualnie nastała moda na powrót do korzeni. Więc może by spróbować stworzyć piastowskie SPA,
gdyż nie jest to naginanie historii, ale prawda poparta prowadzonymi od wielu lat badaniami
archeologicznymi i kulturoznawczymi.
36 H. Barycz ? Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu Kraków br. m. wyd. 1935
37 R. E. Matuszewski - Przyczynek do życiorysu J. Strusia na źródłach archiwalnych oparty w: ?Arch. Historii i Filozofii Medycyny, T. VIII
(1928)
38 W. Oczko - Cieplice Kraków 1578, drukarnia Łazarzowa; przedr. E. Klink, Warszawa 1881
39 J. Dowgiałło ? Polscy pionierzy geotermiki w: ?Technika poszukiwań geologicznych? R.47 (2008), Nr. 1- 2
40 Op. cit. pkt. 29
41 Tamże
42 L. Lafontaine ? Opisanie skutków i używania ciepłych siarczystych i zimnych żelazistych kompieli w Krzeszowicach? w Krakowie u
Grobla 1789
43 Tamże
44 ?Dziennik zdrowia dla wszystkich stanów? Warszawa 1801/02
45 L. Perzyna ? Lekarz dla włościan, czyli rada dla pospólstwa w chorobach i dolegliwościach naszemu kraiowi właściwych Kalisz 1793
46 Tu za: E. Kowecka ? W salonie i w kuchni ?Zysk i S-ka? Poznań 2008
47 K. Nakwaska ? Dwór polski dzieło gospodyniom polskim przydatne i osobom w mieście mieszkającym Poznań ?Księgarnia Nowa? 1843
48 Tu za: W. Turdza ? Kuchnia królestwo pani domu Muzeum Historyczne Miasta Krakowa Kraków 2010
49 Tu za: Op. cit. pkt. 21
50 Pełen tytuł tego dziełka składającego się z dwóch części brzmiał ?Moje leczenie wodą i tak żyć potrzeba? wyd. Kempten 1891
Komentarze
brak komentarzy, skomentuj jako pierwszy
Dodaj komentarz
